ଓଡ଼ିଶାର ବନ୍ଦନା କି ଉତ୍କଳର ବନ୍ଦନା – ଏକୁ ନେଇ ଏବେ ଯେଉଁ ତର୍କବିତର୍କ ଚାଲିଛି ତାହା ଇତିହାସ ପୃଷ୍ଠାରେ ଆସ୍ଥାନ ଦାବି କଲାଣି । ଓଡ଼ିଆ ଜାତି ପାଇଁ ଓଡ଼ିଆ ହିଁ କାହିଁକି ପ୍ରାଥମିକ ତାହା ମୁଁ ଏହି ମଞ୍ଚରେ ଲେଖିଥିଲି । ବିତର୍କ ଅଧିକ ତୀବ୍ର ହୋଇଛି । ଛଅ ବର୍ଷ ତଳେ କାନ୍ତକବି ଲକ୍ଷ୍ମୀକାନ୍ତଙ୍କ ‘ବନ୍ଦେ ଉତ୍କଳ ଜନନୀ’ ଗୀତରେ ଉଡ୍ର ଓ କଳିଙ୍ଗ ଆଦି ଉଲ୍ଲେଖ ନ ଥିବାରୁ ଯେଉଁ ଆଲୋଚନା ଚାଲିଥିଲା , ତହିଁ ଉପରେ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ରଖି ମୁଁ ସୌଭାଷ୍ୟ.କମ୍ ପୃଷ୍ଠାରେ ଯାହା ଲେଖିଥିଲି, ତାହାକୁ ଏଠାରେ ଉପସ୍ଥାପିତ କରୁଛି ; କାରଣ ଗୀତଟିକୁ ରାଜ୍ୟ ସଂଗୀତ କରିବାକୁ କେଉଁ କାରଣ ହେତୁ ଆମେ ସକ୍ଷମ ହୋଇନାହୁଁ ତାହା ଯେହେତୁ ମୁଁ ଚର୍ଚ୍ଚା କରିବାକୁ ମନସ୍ଥ କରିଛି, ଉତ୍କଳ ସମ୍ପର୍କରେ ମୋର ଆଲୋଚନା ଉପରେ ପୁନରାବଲୋକନ ବାଞ୍ଛନୀୟ । ତାହା ଥିଲା ଏହିପରି:
ବନ୍ଦେ ଉତ୍କଳ ଜନନୀ : ଏକ ପ୍ରଶ୍ନ ଓ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକତା
by Subhas Chandra Pattanayak
ବିଦେଶବାସୀ ଓଡ଼ିଆମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୁବିଦିତ , ମାତୃଭୂମିବତ୍ସଳ ପ୍ରଫେସର ଦେବସ୍ମିତ ମିଶ୍ର ଏକ ମହାଶୂନ୍ୟୀୟ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ ମଞ୍ଚରେ ସ୍ବଗତୋକ୍ତି ଛଳରେ ଓଡ଼ିଶାର ନିଜସ୍ବ ଜାତୀୟ ସଙ୍ଗୀତ ‘ବନ୍ଦେ ଉତ୍କଳ ଜନନୀ’ରେ କୋଶଳ, ଉଡ୍ର ଆଦି ଓଡ଼ିଆ ଜନନୀମାନଙ୍କ ନାମୋଲ୍ଲେଖ ନ ଥିବାରେ ବିସ୍ମୟ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ।
ଏହି ସ୍ବଗତୋକ୍ତି ସବୁ ଓଡ଼ିଆଙ୍କ ପାଇଁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ , କାରଣ ଅନେକ ଅବଚେତନ ମନର ପ୍ରଶ୍ନ ଏଥିରେ ନିନାଦିତ । ସେହେତୁ , ତହିଁ ପ୍ରତି ଯଥା ସମ୍ଭବ ଦୃଷ୍ଟିପାତ ଆବଶ୍ୟକ।
ସାଧାରଣତଃ ଏବେ ଧରିନିଆଯାଉଛି ଯେ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ କଳାର ଦେଶ ଉତ୍କଳ । ମାତ୍ର ଶବ୍ଦରୂପ ଦୃଷ୍ଟିରୁ , ଯେଉଁ ମାଟିର ଲୋକଙ୍କ କଳନା ଉତ୍କୃଷ୍ଟ , ସାହିତ୍ୟ ଓ ସଙ୍ଗୀତ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ , ପ୍ରେରଣା ଉତ୍କୃଷ୍ଟ , ରକ୍ଷଣ ଶୈଳୀ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ , ସେ ମାଟି ହେଲା ‘ଉତ୍କଳ’ (ଉତ୍ = ଉତ୍କୃଷ୍ଟ +କଳ = କଳନା କରିବା, ଶବ୍ଦ କରିବା, ପ୍ରେରଣ କରିବା, ରକ୍ଷଣ କରିବା) । ଅତୀତ ଓଡ଼ିଶାର ଇତିହାସ ଏହି ସମସ୍ତ ବିଭବରେ ଭରପୁର । ଅଧିକନ୍ତୁ , ଗମନ କରିବା ଅର୍ଥରେ ମଧ୍ୟ ‘ଉତ୍କଳ’ ଶବ୍ଦ ସ୍ବୀକୃତ (ଗମ୍ + ଅ ବା ଉତ୍ + କଳା + ଅ) ।
‘ଶ୍ରୀ ଜୟ ଦେବଙ୍କ ବାଇଶି ପାହାଚ’ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଇତିହାସର ସ୍ବୀକୃତ ତଥ୍ୟାବଳି ଆଧାରରେ ମୁଁ ଦର୍ଶାଇଛି ଯେ, ପୃଥିବୀର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ଉପନିବେଶ ସ୍ଥାପନରେ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କ ଭିତରେ ଓଡ଼ିଆମାନେ ହିଁ ସର୍ବ ପ୍ରଥମ ଓ ସର୍ବ ପ୍ରଧାନ ଥିଲେ ଓ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ କାଳରେ ବିଦେଶୀଙ୍କ ପୋଷାମନା ହୋଇପଡ଼ିଥିବା କେତେକ ଧୂର୍ତ୍ତ ପଡ଼ୋଶୀଙ୍କ ଷଡ଼ଯନ୍ତ୍ର ହେତୁ ଧ୍ବଂସ ପାଇଯିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଓଡ଼ିଶାର ନୌବହର, ବିଲାତି ଶାସକମାନଙ୍କ ସ୍ବୀକାରୋକ୍ତି ଅନୁସାରେ ବି , ଭାରତରେ ସର୍ବ ଶ୍ର୍ରେଷ୍ଠ ନୌବହର ହୋଇ ରହିଥିଲା । ଓଡ଼ିଶାରୁ ଉଦ୍ଭୂତ ହୋଇ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ଯେ ପୃଥିବୀର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାନ୍ତକୁ ପ୍ରସରିଗଲା, ତା ମୂଳରେ ଥିଲା ତାର ଅତୂଳନୀୟ ନୌବହର ଏବଂ ବିଶ୍ବର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନକୁ ଗମନ କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରାଚୀନ ଓଡ଼ିଆର ଉତ୍ସୁକତା ଓ ସେହେତୁ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ଉପନିବେଶ ସ୍ଥାପନ ଏବଂ ତହିଁରୁ ବିସ୍ତିର୍ଣ୍ଣ ଆୟ ଉପାର୍ଜନ , ଇତ୍ୟଦି ଇତ୍ୟାଦି । ଓଡ଼ିଆ ସାଧବମାନେ ଥିଲେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ପ୍ରଥମ ଶିଷ୍ୟ ଓ ସେହିମାନଙ୍କ ସହାୟତାରେ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ପରିବ୍ୟାପ୍ତ ହୋଇଥିଲା । ଓଡ଼ିଆ ସାଧବମାନେ ବି ଓଡ଼ିଶା ବାହାରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ତିରୋଧାନ ସ୍ଥଳରେ ପହଞ୍ଚି ତାଙ୍କର ଶେଷ ସଂସ୍କାର କରିଥିଲେ ଓ ତାଙ୍କର ଦେହାବଶେଷ , ଦାନ୍ତ ସଂଗ୍ରହ କରି ଓଡ଼ିଶା ଆଣିଥିଲେ , ଯାହା ତାଙ୍କ ଜନ୍ମସ୍ଥାନ କପିଳବାସ୍ତୁ (ବର୍ତ୍ତମାନର ଭୁବନେଶ୍ବର ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ କପିଳେଶ୍ବର) ଠାରେ ସଂରକ୍ଷିତ ହୋଇ ପୂଜା ପାଉଥିଲା ବୋଲି ବିଶ୍ଵାସ କରାଯାଏ । ପରେ ସିଦ୍ଧାଚାର୍ଯ୍ୟ ଇନ୍ଦ୍ରଭୂତି , ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମରଣୋତ୍ତର କାଳରେ ପରିସୃଷ୍ଟ ‘ଶୂନ୍ୟବାଦ’ର ନିଷ୍ଫଳତା ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି , ଅଦୃଶ୍ୟ ‘ଶୂନ୍ୟରୂପ’ରୁ ତାଙ୍କୁ ଏକ ଦୃଶ୍ୟମାନ ରୂପ ପ୍ରଦାନପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ କରି ଯେତେବେଳେ ଗଗନୋପମ ଗୁରୁଦେବଙ୍କୁ ‘ଜଗନ୍ନାଥ’ କଲେ, ସେତେବେଳେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ସେହି ଦନ୍ତ ‘ଧାତୁ’ (ମୂଳ ଭିତ୍ତି) ଭାବେ ସେହି ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଉଦରରେ ସଂସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲା । କପିଳବାସ୍ତୁରୁ ଭୁବନେଶ୍ବର ଦେଇ କୋଣାର୍କ ବାଟେ ପୁରୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତଦାନୀନ୍ତନ କୂର୍ମପାଟକପୁରର ବୁଦ୍ଧାନୁଗାମୀମାନେ ଜଗନ୍ନାଥ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ ଓ ତାହା ହୋଇଉଠିଥିଲା ବୌଦ୍ଧଧର୍ମର ପାବନପୀଠ । ଇନ୍ଦ୍ରଭୂତିଙ୍କୁ କିପରି ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ ଓ କୂର୍ମ ପାଟକ ପୁରର ସେହି ମନ୍ଦିରନିର୍ମାଣକାରୀମାନଙ୍କୁ ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନପୋଖରୀର କଇଁଛ ସଜାଇ ବିଭ୍ରାନ୍ତିକର କିମ୍ବଦନ୍ତୀ କବଳରେ ଓଡ଼ିଶାର ସେହି ଅନନ୍ୟ ଉଜ୍ଭଳ ଅଧ୍ୟାୟକୁ ଚାପି ଦିଆଯାଇଛି ତାହା ମୋର ପୂର୍ବ ସୂଚୀତ ପୁସ୍ତକରେ କିଛି ପରିମାଣରେ ଆଲୋଚିତ ହୋଇଛି ; ମାତ୍ର ଏବପାଇଁ ଯାହା ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ , ତାହା ହେଲା , ଯେଉଁ ଓଡ଼ିଆ ସାଧବମାନେ ପ୍ରଥମେ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ଗ୍ରହଣ କରି ତାକୁ ସଂପ୍ରସାରିତ କରିଥିଲେ ଓ ଯେଉଁ ସାଧବମାନଙ୍କ ହେତୁ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଦେହାବଶେଷ ଦନ୍ତ ଓଡ଼ିଶା ଆସିପାରିଥିଲା ଓ ଜଗନ୍ନାଥ ପରିସର୍ଜନାର ମୂଳାଧାର ହୋଇଥିଲା, ସେହି ଓଡ଼ିଆ ସାଧବମାନେ ନିଜ ନିଜ କଳନାଶକ୍ତିସମ୍ପନ୍ନତା ଓ ଗମନଶୀଳତା ହେତୁ ସେପରି କରିପାରିଥିଲେ ଓ ‘ଉତ୍କଳ’ ଶବ୍ଦର ମୂଳରୂପ (ଉତ୍ + କଳ) ଓ (ଗମ୍ + ଅ ବା ଉତ୍ + କଳା + ଅ)ର ଯଥାର୍ଥତା ପ୍ରତିପାଦିତ କରିଥିଲେ ।
ଦେବସ୍ମିତଙ୍କ ଉତ୍ଥାପିତ ଅଞ୍ଚଳଗୁଡ଼ିକ ଥିଲା ସେହିମାନଙ୍କ ଆବାସସ୍ଥଳୀ ଓ ସେଥିପାଇଁ ସେମାନଙ୍କ ସାମଗ୍ରିକ ଆବାସସ୍ଥଳୀ ଉତ୍କଳ ନାମରେ ବିଦିତ ଥିଲା ।
ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ଜନ୍ମସ୍ଥାନ ଭାବେ ଉତ୍କଳ ଥିଲା ବୈଦିକ ଧର୍ମର ପ୍ରଥମ ଓ ପ୍ରଧାନ ପ୍ରତିରୋଧକାରୀ ଅଞ୍ଚଳ । ଜନ ସମାଜର ପରିଚାଳନାପାଇଁ ଉଭୟ ଧର୍ମ ଥିଲେ ଦୁଇ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ରାଜନୈତିକ ଆଦର୍ଶ ; ଦୁଇ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ରାଜନୈତିକ ମଞ୍ଚ । ବୈଦିକଧର୍ମ ରାଜକୈନ୍ଦ୍ରିକ ସାମ୍ରାଜ୍ୟବାଦର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ଥିଲା ବେଳେ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ସଂଘୀୟ ଗଣତନ୍ତ୍ରର ପ୍ରଚୋଦକ ଥିଲା । ପ୍ରଥମଟି କର୍ତ୍ତୃବାଦକୁ ଆଧାର କରି ନିଜର ଦାର୍ଶନିକ ତତ୍ତ୍ବ ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ କରିଥିଲା । ବ୍ରହ୍ମା ବା ଦୈବ ହିଁ ସୃଷ୍ଟି କର୍ତ୍ତା ବୋଲି ଦାବି କରି ଏହି ଦର୍ଶନ ତାଙ୍କ ଇଛାନୁସାରେ ସମାଜ ଚାଲିବାକୁ ଯେପରି ବାଧ୍ୟ ହୁଏ ତା ପାଇଁ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଖଞ୍ଜିଥିଲା ଏବଂ ସେ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିବାକୁ ରାଜତନ୍ତ୍ର ଓ ଜାତିତନ୍ତ୍ର ତିଆରି କରିଥିଲା ଓ ତଦ୍ଦ୍ବାରା ଶ୍ରମଶୋଷଣକାରୀ ଅର୍ଥନୀତି ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ କରିଥିଲା । ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ କର୍ତ୍ତୃବାଦକୁ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରି ଶାଂଖ୍ୟ ସୂଚିତ ‘କାରଣବାଦ’ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଦେଇଥିଲା । କର୍ମ କଲେ ଜଣେ ସେହି କର୍ମର କର୍ତ୍ତା ହୁଏ ; କିନ୍ତୁ ‘କାରଣ’ ନ ଥାଇ କେହି କୌଣସି କର୍ମ କରେ ନାହିଁ । ସୁତରାଂ ‘କାରଣ’ ମୁଖ୍ୟ , ‘କର୍ତ୍ତା’ ଗୌଣ — ଏହି ଯୁକ୍ତି ଉପରେ ଗଢ଼ିଉଠିଥିଲା ‘କାରଣବାଦ’ । ଏତତ୍ଦୃଷ୍ଟିରୁ , ‘କର୍ତ୍ତୃବାଦ’ ପରିସୃଷ୍ଟ ସାମାଜିକ ବୈଷମ୍ୟର ଘୋର ପ୍ରତିରୋଧକ ଥିଲା ‘କାରଣବାଦ’ ।
କୌଣସି ଅଦୃଶ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଲୋକ ନୁହଁ, ପରନ୍ତୁ ଦୃଶ୍ୟମାନ ପୃଥିବୀର କୋଳ ହିଁ କାରଣଭିତ୍ତିକ ସୃଷ୍ଟିର ଭଦ୍ଭବସ୍ଥଳ ବୋଲି କହି, ପୃଥିବୀର ସବୁ ସନ୍ତାନ ପରସ୍ପର ସହବନ୍ଧିତ ବୋଲି ନିର୍ଣ୍ଣୟ ଦେଇ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ଆଦିମ ଅଧିବାସୀମାନଙ୍କ ଜନରାଜ୍ୟ ଅନୁକ୍ରମେ ସମାଜର ସଙ୍ଘୀୟ ପରିଚାଳନା ଚାହୁଁଥିଲା ଓ ଆଧୂନିକ ସାମ୍ୟବାଦ ପରି ଗଣତାନ୍ତିକ କୈନ୍ଦ୍ରୀକତା ଢାଞ୍ଚାରେ ବୁଦ୍ଧ ନିଜ ସଙ୍ଘ ଗଠନ କରିଥିଲେ ।
ସୃଷ୍ଟିରହସ୍ୟ ସାବ୍ୟସ୍ତିକରଣ ଉପରେ ଏହି ଦୁଇ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ରାଜନୈତିକ ଯଥାର୍ଥତା ନିର୍ଭରଶୀଳ ଥିବା ହେତୁ, ସେଗୁଡ଼ିକ ସପକ୍ଷରେ ୟୁକ୍ତିର ପ୍ରବାହ ଭିତରେ ଦୁଇ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସମାଜ ଦାନା ବାନ୍ଧିଥିଲା । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା ‘ବୀଜପ୍ରଧାନ’ ସମାଜ ଓ ‘କ୍ଷେତ୍ରପ୍ରଧାନ’ ସମାଜ ।
ଭୂମି ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତହିଁରେ ମଞ୍ଜି ନ ପଡ଼ିଲେ ଯେପରି ଗଛ ହୁଏ ନାହିଁ , ପୁରୁଷର ବୀଯର୍୍ୟ ବିନା କୌଣସି ନାରୀ ସେପରି ଗର୍ଭବତୀ ହୁଏ ନାହିଁ ବୋଲି ଦର୍ଶାଇ ବ୍ରହ୍ମା ପୁରୁଷ ହୋଇଥିବା ହେତୁ ହିଁ ସୃଷ୍ଟିକର୍ତ୍ତା ଓ ତାଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ବେଦ ଓ ଅଧିକାର ହିଁ ଜନସମାଜର ନିୟନ୍ତ୍ରକ ବୋଲି ଯେଉଁମାନେ ଏକମତ ଥିଲେ ସେମାନେ ଥିଲେ ‘ବୀଜପ୍ରଧାନ’ ସମାଜର ଅନ୍ତର୍ଗତ ।
ଅପରପକ୍ଷେ ପୁରୁଷର ସବୁ ବୀର୍ଯ୍ୟପାତ ସନ୍ତାନ ସମ୍ଭବାଏ ନାହିଁ କି ସବୁ ମଞ୍ଜିରୁ ଗଛ ହୁଏନାହିଁ ବୋଲି ଦର୍ଶାଇ, ମାଆ ବା ମାଟି ବା କ୍ଷେତ୍ର ନିଜେ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ଅଭିପ୍ସାରେ ନିଜ ଇଚ୍ଛାମତେ ଚୟିତ ବୀର୍ଯ୍ୟକଣା ବା ମଞ୍ଜିକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ନିଜସ୍ବ କୁହୁକ ବଳରେ ନିଜ ଗର୍ଭରେ ନିଜ ସୃଷ୍ଟିକୁ ରୂପ ଦିଏ ଓ ଜନ୍ମ ଦିଏ ଏବଂ ଜନ୍ମ କଲା ପରେ ଖାଦ୍ୟଦେଇ ତାକୁ ବିକଶିତ ଓ ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ କରେ ବୋଲି କହି ଯେଉଁମାନେ ‘କ୍ଷେତ୍ର’କୁ ପ୍ରାଥମିକତା ଦେଉଥିଲେ , ସେମାନେ ଥିଲେ ‘କ୍ଷେତ୍ରପ୍ରଧାନ’ସମାଜର ଅନ୍ତର୍ଗତ ।
ଏହି ଉଭୟ ସମାଜ ଭିତରେ ପ୍ରବଳ ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦିତା ଚାଲିଥିଲା ଏବଂ ୟୁକ୍ତିଦୁର୍ବଳ ବୀଜପ୍ରାଧାନ୍ୟବାଦୀମାନେ ବାହୁବଳ ଓ ଅସ୍ତ୍ରବଳରେ ନିଜର ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ବିସ୍ତାର କରିବାକୁ ବ୍ୟଗ୍ର ଥିବାରୁ ବ୍ୟାପକ ରକ୍ତପାତ ବି ଘଟୁଥିଲା ।
ବୀଜପ୍ରଧାନ ବା ପୁରୁଷପ୍ରଧାନ ସମାଜର ପର୍ଶୁରାମ , ଯେ କି ନିଜର ଜନ୍ମଦାତ୍ରୀଙ୍କୁ ହତ୍ୟାକରିବାକୁ କୁଣ୍ଠିତ ହୋଇ ନ ଥିଲେ , ପୃଥିବୀକୁ ନିକ୍ଷେତ୍ରୀୟ କରିବାକୁ ଅର୍ଥାତ୍ କ୍ଷେତ୍ରପ୍ରଧାନ ସମାଜକୁ ଧ୍ବଂସ କରିବାକୁ ଏକୋଇଶ ବାର ଉଦ୍ୟମ କରିଥିଲେ ବୋଲି ପୁରାଣମାନଙ୍କରେ ବର୍ଣ୍ଣନା ରହିଛି ।
ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଜନ୍ମସ୍ଥାନ ଓଡ଼ିଶାର ବାସିନ୍ଦାମାନେ ବେଦବାଦୀମାନଙ୍କଠାରୁ ଦୂରେଇରହିଥିଲେ ଓ ଯଯାତି କେଶରୀ ସାତପାଟ (ପ୍ରାଚୀ କୂଳର କୂର୍ମ ପାଟକ ପୁର) ଅନ୍ତର୍ଗତ ଚୌରାଶୀ ବୌଦ୍ଧାଶ୍ରମର ୭୫୨ ସିଦ୍ଧାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ୬୬୭ ଜଣଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରି ଓ କନୌଜରୁ ଦଶ ସହସ୍ର ବେଦବିଶାରଦଙ୍କୁ ଆଣି ଓଡ଼ିଶାରେ କର୍ତ୍ତୃବାଦର ପ୍ରଭାବ ବିସ୍ତାର କରିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏଠାରେ ‘କାରଣବାଦୀ’ମାନେ ହିଁ ଅଗ୍ରଣୀ ଥିଲେ ।
ଯେଉଁମାନେ କାରଣବାଦର ଅନୁବର୍ତ୍ତୀ ଓ ପୃଷ୍ଠପୋଷକ ଥିଲେ , ସେମାନେ ‘କରଣ’ ଭାବେ ବିଦିତ ଥିଲେ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ଅବସ୍ଥାରେ କରଣ ଏକ ଜାତି ବିଶେଷ ହୋଇଗଲା ; ମାତ୍ର ସେତେବେଳେ ଏହା ଏକ ଦର୍ଶନବାଚକ ଶବ୍ଦ ଥିଲା , ଯାହାର ଆଧାର ଥିଲା ‘କାରଣବାଦ’ ।
ସୁତରାଂ ‘କରଣ’ ଶବ୍ଦ ମନୁ ସଂହିତାରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ତହିଁରେ ‘ଉତ୍କଳୀୟ କରଣ’ ବୋଲି ଉଲ୍ଲେଖ ଥିବାବେଳେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଜାତିର ଉଲ୍ଲେଖ ନ ଥିବା ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହା ସାବ୍ୟସ୍ତ କରେ ଯେ ‘କରଣ’ ନାମକ କୌଣସି ଜାତି ନ ଥିଲା , ପରନ୍ତୁ ଯେଉଁମାନେ ‘କାରଣବାଦ’ ଆଦର୍ଶ ଅବଲମ୍ବନ କରୁଥିଲେ, ସେହିମାନେ ହିଁ କରଣ ଭାବେ ବିଦିତ ଥିଲେ । ତେଣୁ ‘କର୍ତ୍ତୃବାଦ’ ପରିବର୍ତ୍ତେ ‘କାରଣବାଦ’ ଅନୁବର୍ତ୍ତୀ ଭୂଖଣ୍ଡ ଥିଲା ଉତ୍କଳ ଯାହା ବୌଦ୍ଧ ପ୍ରଭାବ ହେତୁ ବର୍ତ୍ତମାନର ଓଡ଼ିଶାର ଭୌଗୋଳିକ ସୀମାଠାରୁ ବହୁ ଅଧିକ ପରିବ୍ୟାପ୍ତ ଥିଲା ।
କାଳକ୍ରମେ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ବିଲୁପ୍ତ ହୋଇଯିବା ପରେ, ଏବଂ ‘କାରଣବାଦ’ ତାର ଦାର୍ଶନିକ ଗୁରୁତ୍ବ ହରାଇଲା ପରେ , ଏହାର ସୀମା ସଙ୍କୁଚିତ ହୋଇ ହୋଇ ପୂର୍ବରେ ମହୋଦଧି (ବିଲାତି ଶାସନ କାଳରେ ବିଭ୍ରାନ୍ତ ବିଦେଶୀଙ୍କ ଦ୍ବାରା ବଙ୍ଗୋପସାଗର)ରୁ ଉତ୍ତରପୂର୍ବ ମେଦିନୀପୁରର କାନ୍ଥୀ ଉପଖଣ୍ଡର ଉତ୍ତରସୀମା ସମୀପ ହଳଦୀନଦୀ ଓ କାଳିଗାଈ ନଈ ଦେଇ ବାଙ୍କୁଡ଼ା ପଯର୍୍ୟନ୍ତ ଯାଇ ସିଂହଭୂମ ଜିଲ୍ଲାର ଷଢ଼େଇକଳା ଧରି ରାଞ୍ଚି ଅଧିତ୍ୟକା ପଯର୍୍ୟନ୍ତ ଯିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଯଶପୁର ଦେଇ ରାଏଗଡ଼. ସାରଣଗଡ଼, ସମ୍ବଲପୁର, ରାୟପୁର, ବସ୍ତର ଦେଇ ବିଶାଖା ପାଟଣା, ଗଞ୍ଜାମ ଦେଇ ଗଞ୍ଜାମର ବଡ଼ ବନ୍ଦର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପରିବ୍ୟାପ୍ତ ଥିଲା ।
‘ବନ୍ଦେ ଉତ୍କଳ ଜନନୀ’ ଶବ୍ଦଚୟ ମଧ୍ୟରେ ସେହି ଅଖଣ୍ଡ ଓଡ଼ିଶାର, ଯାହା ଭିତରେ ପ୍ରଫେସର ମିଶ୍ର ସ୍ମରଣ କରିଥିବା ଅଞ୍ଚଳଗୁଡ଼ିକ ଅନ୍ତର୍ଗତ , ସେହି ଓଡ଼ିଶାର ବନ୍ଦନାର ରୋମାଞ୍ଚ ଅନୁଭବ କରିହୁଏ , ନ ହେଉ ପଛେ ବିଛିନ୍ନ ଅଂଶଗୁଡ଼ିକ ପୁନର୍ବାର ଉପଲଭ୍ୟ ।
ସୁତରାଂ ‘ବନ୍ଦେ ଉତ୍କଳ ଜନନୀ’ ହିଁ ଏକମାତ୍ର କାମ୍ୟ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ମାତୃଭୂମି ପାଇଁ ଅନୁରକ୍ତିସମ୍ପନ୍ନ ପ୍ରତି ଓଡ଼ିଆ ପାଇଁ । ଏବଂ ଏହି ବନ୍ଦନାରେ ଦେବସ୍ମିତ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଥିବା ସମସ୍ତ ଜନନୀଙ୍କ ବନ୍ଦନା ହିଁ ନିହିତ ।
କିନ୍ତୁ ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟ, କାନ୍ତକବିଙ୍କ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀମାନଙ୍କ ଅର୍ଥଲୋଭ ହେତୁ ଏହାକୁ ଅନଧିକୃତ ଭାବେ କାଣ୍ଟଛାଣ୍ଟ କରି ତିନିଚାରିବର୍ଷ ତଳେ ଓଡ଼ିଶାର ଜାତୀୟ ସଂଗୀତ କରିବା ପାଇଁ ଓଡ଼ିଶା ବିଧାନସଭାକୁ ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା ଚାଲିଥିଲା । ସେହି ଦୁରଭିସନ୍ଧି ବର୍ତ୍ତମାନପାଇଁ ବିଫଳ ହୋଇଯାଇଛି । ଭବିଷ୍ୟତରେ ଯେ ଅର୍ଥଲାଳସାରେ କାନ୍ତକବିଙ୍କ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀମାନେ ଏହି ଷଡ଼ଯନ୍ତ୍ର ପୁନଶ୍ଚ ନ ଭିଆଇବେ କିଏ କହିବ ?
କାନ୍ତକବିଙ୍କର ଏହି ଅନବଦ୍ୟ ସୃଷ୍ଟିକୁ ଯଦି ତାଙ୍କ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀମାନଙ୍କ ଅର୍ଥଲାଳସା ଓ କିଛି ମତଲବଖୋର୍ ରାଜନେତାଙ୍କ ହେତୁ କାଣ୍ଟଛାଣ୍ଟ କରି ବିକୃତ କରାଯାଏ ଓଡ଼ିଆ ଜାତି ତାକୁ ବିରୋଧ କରିବା ଉଚିତ ହେବ, କାରଣ ଏହି ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ ମାଟିବନ୍ଦନାର ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ଵିକ ମୂଲ୍ୟ ଆମ ପାଇଁ ଅସୀମ ଓ ଆମ ପ୍ରଦେଶ ସୃଷ୍ଟିରେ ଏହି ଅଖଣ୍ଡ ସଙ୍ଗୀତର ଭୂମିକା ଚିର ଅମୃତମୟ ।
ସହାୟତା: ଗୋପାଳଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରହରାଜଙ୍କ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାକୋଷ , ଜଗବନ୍ଧୁଙ୍କ ପ୍ରାଚୀନ ଉତ୍କଳ , ବିନାୟକ ମିଶ୍ରଙ୍କ ପ୍ରାଚୀନ ଓଡ଼ଶାର ଇତିହାସ , ଚକ୍ରଧର ମହାପାତ୍ରଙ୍କ The Real Birthplace of Buddha, ସୁଭାଷ ଚନ୍ଦ୍ର ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ Chourashi Siddhacharyas of Orissa: new Light on the Authors of Bauddha Gana O Doha ।
